Ένα χρονικό του μέλλοντος
Της Σβετλάνας Αλεξίεβιτς (Νόμπελ Λογοτεχνίας 2015)
Μετάφραση: Ορέστης Γεωργιάδης
Εκδόσεις Πατάκη, 2015, σελίδες 344
Στις 26 Απριλίου του 1986 μια σειρά εκρήξεων κατέστρεψε τον αντιδραστήρα του τέταρτου ενεργειακού μπλοκ στον πυρηνικό σταθμό του Τσέρνομπιλ. Ήταν η μεγαλύτερη τεχνολογική καταστροφή του 20ού αιώνα. Για τη μικρή Λευκορωσία των δέκα εκατομμυρίων κατοίκων αποτέλεσε μια εθνική καταστροφή. Στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο αφανίστηκαν από τους ναζί 619 χωριά με τους κατοίκους τους. Μετά το ατύχημα του Τσέρνομπιλ η χώρα έχασε 485 χωριά. Το Τσέρνομπιλ δεν ανήκει στη Λευκορωσία. Αλλά στη Λευκορωσία κατακάθισε το 70% των ραδιονουκλιδίων προκαλώντας βιβλική καταστροφή στους ανθρώπους, στη φύση, στη παραγωγή. Ως αποτέλεσμα της συνεχούς επίδρασης της ραδιενέργειας, ο αριθμός των περιπτώσεων καρκίνου, διανοητικής καθυστέρησης, νευρολογικών και ψυχικών ασθενειών, καθώς και το ποσοστό των γενετικών μεταλλάξεων αυξάνονται κάθε χρόνο.
Διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο του βιβλίου: «…Η Λευκορωσίδα συγγραφέας Σβετλάνα Αλεξίεβιτς (βραβείο Νόμπελ 2015), δέκα χρόνια μετά το «ατύχημα» περιπλανήθηκε στην απαγορευμένη ζώνη, μίλησε με δεκάδες ανθρώπους, έψαξε αρχεία εφημερίδων, ληξιαρχείων, νοσοκομείων, αναζήτησε στην άλλοτε σοβιετική επικράτεια τα νήματα των απωλειών. Εκατό από αυτές τις μαρτυρίες αποτέλεσαν το παρόν βιβλίο: μιλούν άντρες, γυναίκες, παιδιά, χωρικοί, στρατιώτες, μαθητές, πυροσβέστες, επιστήμονες, μελλοθάνατοι και συγγενείς μελλοθανάτων, μητέρες που γέννησαν παραμορφωμένα παιδιά, μαθητές που δε συναντιούνται πια στο σχολείο μα σε μονάδες λευχαιμικών ασθενών, αγρότες που ξεριζώθηκαν από την απαγορευμένη ζώνη, γονιοί που θάψαν τα παιδιά τους, γυναίκες που είδαν τους άντρες τους να λιώνουν ζωντανοί πριν πεθάνουν, γέροντες που αναθυμούνται τις παλιές προφητείες, κορίτσια που κρύβουν την καταγωγή τους γιατί αν την αποκαλύψουν δε θα βρουν σύντροφο στη ζωή τους…»
Η Αλεξίεβιτς στο «Τσέρνομπιλ» δεν θέτει ερωτήματα. Δεν μιλάει η ίδια. Συλλέγει μαρτυρίες ανθρώπων που καταστράφηκε η ζωή τους, η υγεία τους, η οικογένειά τους, η περιουσία τους, η μνήμη τους, το παρόν και το μέλλον τους. Αφήνει αναπάντητα και εκκρεμή ερωτήματα υπαρξιακά, ηθικά, πολιτικά που κρέμονται από τα χείλη των τραγικών ανθρώπων’ η φωνή ξεχύνεται από τη ψυχή τους και ο πόνος τους διαχέεται σε όλη την οικουμένη, σε όλη την ανθρώπινη ιστορία και στο μέλλον. Καρκίνοι, λευχαιμίες, αποβολές, παραμορφωμένα παιδιά, δυσπλασίες, δυσμορφίες, διαταραχές ανάπτυξης, νευρολογικά και ψυχιατρικά νοσήματα σημαδεύουν ένα φιλήσυχο, περήφανο λαό. Όνειρα καταστρέφονται, οικογένειες διαλύονται, ζωές χάνονται, πολιτικές διώξεις εμφανίζονται, επαγγέλματα και καριέρες εξανεμίζονται, άνθρωποι σημαδεύονται. Όλα σε μια πικρή ατμόσφαιρα θολή από δάκρυα και αίσθημα αδικίας. Σε όλες τις μαρτυρίες κρύβεται ένα αναπάντητο «γιατί». Καταρρέει η υπερηφάνεια για την πατρίδα, για τις εθνικές νίκες κατά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, για τα πολυδιαφημιζόμενα υψηλά τεχνολογικά επιτεύγματα της πυρηνικής φυσικής, για τους επιστήμονες-μύθους της εποχής. Αποκαλύπτεται η ηθική διάβρωση πολλών κοινωνικών στρωμάτων. Συνηθισμένοι, κοντινοί άνθρωποι γίνονται απάνθρωποι εκμεταλλευτές και λαφυραγωγοί. Απλοί, αμόρφωτοι άνθρωποι γίνονται ήρωες και άγιοι. Ο φόβος πλημμυρίζει τα πάντα. Φόβος για την υγεία, για τους οικείους, για τις περιουσίες, για τη γη, για τη φύση, για το προσωπικό και συνολικό παρόν και μέλλον.
Γράφει ο συγγραφέας Θανάσης Τριαρίδης στον πρόλογο του βιβλίου: «…Η συλλογή μαρτυριών της Αλεξίεβιτς είναι ένα σπαρακτικό, ολόπικρο βιβλίο, όμοιο με το βιβλιάριο της Αποκάλυψης… Ένα βιβλίο-υβρίδιο: θεολογικό και ταυτόχρονα μετά τη θεολογία, μεταφυσικό και την ίδια ώρα πέρα από τη μεταφυσική, υπαρξιακό και μετά την ύπαρξη. Οι ήρωές του είναι οι ταπεινοί άνθρωποι που είχαν μάθει να ερωτεύονται με το σώμα και να θρησκεύονται με τη φύση. Αυτοί οι άνθρωποι βλέπουν το σώμα τους να παραμορφώνεται και να λιώνει, τη φύση τους να γίνεται απαγορευμένη ζώνη, την κομμουνιστική εξαγγελία της ανθρώπινης τελείωσης να καταρρέει, την ουτοπία της επιστήμης να γίνεται όλεθρος. Και καθώς εκπίπτει η πίστη στην κανονικότητα της πίστης, οι αθώοι της απαγορευμένης ζώνης μέσα από θαλάμους νοσοκομείων ή μετά το ξόδι των αγαπημένων τους αναζητούν –συχνά μάταια- ερείσματα για να ζήσουν: τα οικογενειακά κειμήλια που μαρτυρούν τη συνέχεια της ζωής, οι μνήμες των ερώτων, ο Πούσκιν, ο Ντοστογιέφσκι, ο Τολστόι, ο Τσέχωφ, τα λαϊκά παραμύθια, οι παλιές προφητείες, η Αγία Γραφή, οι νεκροί του Μεγάλου Πολέμου κατά του ναζισμού, ο απόηχος του Ολοκαυτώματος και της Χιροσίμα, όλα αυτά επανέρχονται στις μαρτυρίες άλλοτε ως λειψή παρηγοριά κι άλλοτε ως αδόκιμη ερμηνεία της φρίκης. Ένα βιβλίο βαθύτατης απορίας για την ανημποριά του ανθρώπου, για το παράλογο της ιστορίας, για την έκπτωση της ανθρώπινης ζωής…»
Και μετά, η εγκατάλειψη της γης και της περιουσίας. Η οδυνηρή αποκοπή από τις εστίες, από τους τάφους των αγαπημένων προσώπων, από τα πιστά ζώα, από τους τόπους της μνήμης. Επώδυνες διηγήσεις απλών ανθρώπων, συναισθηματικοί κατακλυσμοί εξ αιτίας της βίαιης απομάκρυνσης του πληθυσμού από την απαγορευμένη ζώνη. Η συνάντηση με το παράλογο. Η κατάργηση του αυτονόητου. Η απελπισία, η απογοήτευση, η απορία, η αδικία, η θλίψη πλήθους ήσυχων, αθώων ανθρώπων διαχέεται στο χώρο και στο χρόνο.
Και τέλος οι αρρώστιες, οι νεοπλασίες και ο θάνατος. «…Όταν επέστρεψα σπίτι μου, πέταξα όλα τα ρούχα που φορούσα στο Τσέρνομπιλ στα σκουπίδια. Κράτησα μόνο το δίκοχο και το χάρισα στο γιό μου. Το ήθελε τόσο πολύ! Το φορούσε μέρα νύχτα. Δύο χρόνια αργότερα οι γιατροί διέγνωσαν όγκο στον εγκέφαλό του. Μπορείτε να μαντέψτε τα υπόλοιπα. Δε θέλω να μιλήσω άλλο…», γράφει ένας στρατιώτης που επιστρατεύτηκε να υπηρετήσει στην απαγορευμένη ζώνη κοντά στον αντιδραστήρα.
«Πώς πεθαίνει ένας άντρας; Παράξενο κανένας δεν το συλλογίστηκε», αναρωτιέται ο ποιητής. Κι όμως, οι σπαρακτικές διηγήσεις των γυναικών που περιγράφουν πώς έχασαν τους άντρες τους χτυπημένους από τη ραδιενέργεια είναι μοναδικές στη παγκόσμια λογοτεχνία. Η αγάπη, η προσφορά, η αυτοθυσία για τον αγαπημένο, η μέρα με τη μέρα διάλυση και αποσύνθεση του ακτινοβολημένου και τελικά ο μαρτυρικός, αλλά λυτρωτικός θάνατος ξεδιπλώνονται τραγικά στις σελίδες αυτού του μοναδικού βιβλίου. Ο απωλεσμένος έρωτας, οι πικρές μνήμες, τα κατακερματισμένα όνειρα, οι σκληρές εικόνες μιας άλλης πραγματικότητας, τα όρια της ανθρώπινης ψυχής διεγείρουν το συναίσθημα και οδηγούν τη σκέψη σε φιλοσοφικά αδιέξοδα για την εποχή, για την επιστήμη, για τη πολιτική, για την κοινωνία, για την ύπαρξη, για την σιωπή του Θεού.
«…Δεν ξέρουμε όμως πώς να χειριστούμε αυτό το τρόμο. Δεν έχουμε την ικανότητα. Γιατί απλούστατα, δεν μπορούμε να το συγκρίνουμε με οποιαδήποτε άλλη ανθρώπινη εμπειρία ή με οποιαδήποτε άλλη στιγμή της ανθρώπινης ιστορίας. Αναρωτιέμαι λοιπόν. Τι είναι προτιμότερο; Να θυμάται κανείς; Ή να ξεχνά;» σκέφτεται ένας από τους ήρωες του βιβλίου, που χαρακτηρίστηκε από τη διεθνή κριτική σαν ένα από τα σημαντικότερα βιβλία μαρτυριών που έχουν γραφτεί ποτέ.
