Είναι η Νόσος ένα Αμετάφραστο Μήνυμα;
Του Σάββα Σαββόπουλου
Εκδόσεις Αρμός, 2019, σελ. 338
Ο καρκίνος, είναι γνωστό, βρίσκεται πλέον στη πρώτη θέση νοσηρότητας και θνητότητας σε πολλές χώρες του Δυτικού κόσμου. Δύσκολα να βρει κανείς σπίτι ή οικογένεια χωρίς καρκινοπαθή ή δύσκολα θα συναντήσεις άνθρωπο που να μην έχει να διηγηθεί μια τραγική ιστορία με κάποιον γνωστό ή φίλο ή συγγενή του με καρκίνο. Παρ’ όλα αυτά, ο κάθε κοινός άνθρωπος δεν έχει εξοικειωθεί ακόμα μαζί του. Ο καρκίνος έχει σχηματοποιηθεί μέσα στο συνολικό υποσυνείδητο σαν μια ιδιαίτερη νόσος, που ξεφεύγει από το αυστηρό ιατρικό και επιστημονικό μανδύα, είναι συνδεδεμένος με τη σκιά του θανάτου και πολλάκις υφαίνονται γύρω του πολλοί μύθοι. Παίρνει μάλιστα και τη μορφή προσώπου, προσωποποιείται: είναι κακός, ανεπιθύμητος επισκέπτης –άγγελος θανάτου, η παρουσία του παραλύει, τρομοκρατεί, πανικοβάλει, δίνει την αίσθηση απροσδιόριστης, ασαφούς, αλλά απειλητικής παρουσίας μέσα στο σώμα -κάτι σαν μαύρο σύννεφο ή σαν δηλητήριο που απλώνεται ύπουλα στην ύπαρξη. Δεν φανερώνει καθαρά το μέγεθος, τη δομή, τη συμπεριφορά του, ιδιαίτερα μάλιστα όταν δεν υπάρχουν συμπτώματα. Γίνεται ένας εχθρός με τον οποίο καλείται να παλέψει κάποιος, χωρίς πάντα να τον γνωρίζει καλά-καλά. Όλα αυτά μπερδεύουν και ταράσσουν τις εσωτερικές ισορροπίες, διαμορφώνονται νέες συνθήκες, ενίοτε χαοτικές, δημιουργώντας πάσης φύσεως ψυχολογικά προβλήματα. Οι εσωτερικές διαδρομές, οι ψυχικές αναταράξεις, οι ψυχολογικές διαταραχές, οι ακραίες ανατροπές είναι για κάθε καρκινοπαθή διαφορετικές, όπως ακριβώς και κάθε καρκίνος είναι διαφορετικός για κάθε άνθρωπο. Και αυτό το γεγονός θέλει να αναδείξει στο βιβλίο του «Επτά παραμύθια ζωής» ο γνωστός στους χώρους της Ελληνικής Ογκολογίας Ψυχίατρος και Ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος.Το βιβλίο κινείται μέσα στον δύσκολο και πολλές φορές ζοφώδη εσωτερικό κόσμο των καρκινοπαθών. Με τρόπο άλλοτε απλό και άλλοτε επιστημονικό ο συγγραφέας μας εισάγει στο λαβυρινθώδες ψυχικό περιβάλλον του ασθενούς που πάσχει από καρκίνο, χρησιμοποιώντας δύο βασικά εργαλεία: πρώτα, τη μεγάλη εμπειρία και την επιστημονική του κατάρτιση που του επιτρέπουν να κινείται με άνεση σε χώρους δυστοπίας, οδύνης, θλίψης και απογοήτευσης. Το δεύτερο εργαλείο του είναι η μεθοδολογία του βιβλίου με την επιλογή της περιγραφής επτά συγκεκριμένων, υπαρκτών, αληθινών περιστατικών με εξαιρετικά δύσκολη διαδρομή, τόσο στην αρρώστιά τους, όσο και στις εσωτερικές ψυχολογικές αναταράξεις. Η επιλογή αυτή δίνει την ευχέρεια όχι μόνο στον επιστήμονα, αλλά και στον συγγραφέα Σαββόπουλο να ταξιδεύει τον αναγνώστη σε ένα κόσμο που δεν είναι εξοικειωμένος, κάνοντάς τον να συνειδητοποιήσει την πολυπλοκότητα των εσωτερικών ψυχολογικών διεργασιών κατά τη διαδρομή του καρκίνου, τη σχέση ψυχισμού και καρκίνου, τη συσχέτιση ψυχικών διαταραχών και υποτροπών ή επιδείνωσης της πορείας του καρκίνου. Εκπλήσσει και η τολμηρή ανάλυση, όπου σε κάποιες καταστάσεις οι εσωτερικές διακυμάνσεις προπορεύονται της εξέλιξης της νεοπλασματικής νόσου, έτσι που γίνεται δύσκολο να αποσαφηνιστεί ποιό είναι το αίτιο και ποιό το αιτιατό.
Οι αναγνώστες που δεν είναι ψυχίατροι έχουν την ευκαιρία να ανακαλύψουν μέσα στον χαοτικό μετεωρισμό συναισθημάτων, σκέψεων, ενορμήσεων, ενστίκτων, ενοχών, τραυμάτων των καρκινοπαθών μικρά θησαυρίσματα. Γράφει: «…αρκετοί καρκινοπαθείς θεωρούν τη νόσο εφαλτήριο για να ξαναγεννηθούν…». Κι αλλού: «…κανένα φάρμακο δεν μπορεί να αντικαταστήσει την παρουσία του γιατρού…». Επίσης, αναφέρεται στην «…καθοριστική αξία της ειλικρίνειας ανάμεσα σε γιατρούς και ασθενείς…», ή «…την ανάγκη, ο γιατρός να είναι ταπεινός, να αποδεχτεί τη δική του θνητότητα, ώστε να επιβιώνει κι αυτός από τις ήττες του και την ανεπάρκειά του απέναντι στο θάνατο και να μην έχει τάσεις παντοδυναμίας…». Διαπιστώνει, ότι «…ο καρκίνος μπορεί να θεωρηθεί η ευκαιρία που δίνεται στο άτομο για να ζήσει’ γιατί είχε κλειδωθεί σε μια ζωή που τον αποξένωσε από τον εαυτό του και τους άλλους ή σε μια καταστροφική συμπεριφορά (τοξικομανία, αλκοολισμός, κλπ), που τον κρατούσε ζωντανό-νεκρό…». Εξομολογείται ένας από τους ήρωές του, ο Ζήνων: «…θα είχα πεθάνει από το αλκοόλ και τα ναρκωτικά αν δεν είχα αρρωστήσει από τον καρκίνο. Ο καρκίνος με έσωσε και εξακολουθεί να με σώζει…». Και το πιο συγκλονιστικό: «…η ψυχρή μοναξιά (του ναρκισσισμού θανάτου) είναι σύμμαχος του καρκίνου, ενώ το “μαζί με τον άλλο” είναι ο εχθρός του καρκίνου…»
Ο Σαββόπουλος δεν είναι Ογκολόγος, αλλά με τον τρόπο του συμμετέχει ενεργά στην προσπάθεια ολιστικής αντιμετώπισης του καρκίνου και της κρυμμένης δυναμικής που έχει αυτή η νόσος να αλλάξει τον άνθρωπο. Ο καρκίνος δίνει την ευκαιρία στον καρκινοπαθή να ενδοσκοπήσει, να αυτοαναλυθεί, να ανακαλύψει τον εαυτό του, έναν εαυτό που συνήθως δεν έχει γνωρίσει. Υπάρχουν προσωπικά γεγονότα-πληγές, κακές επιλογές, ανόητες συνήθειες, ψευδαισθήσεις, απατηλές πεποιθήσεις, σαθρές εμμονές, ψευτοδιλήμματα, εγωισμοί, πάθη και ένας σωρός κρυμμένες νοσηρές πτυχές που είναι σε κατάσταση νάρκης μέσα στην ομίχλη και σιγοτρώνε τα θεμέλια της ψυχής. Ενίοτε, όμως, υπάρχουν και άλλες καταστάσεις, για τις οποίες ο καρκινοπαθής δεν φέρει ευθύνη, όπως ιδιαίτερη δομή προσωπικότητας, απώλεια αγαπημένων προσώπων, οικογενειακά δράματα, οικονομικές αποτυχίες, ατυχείς διαπροσωπικές σχέσεις, κατάθλιψη, απελπισία, στρες, απομόνωση, κ.ά. που δονούν τις ψυχές των ανθρώπων και ανατρέπουν βιολογικές και ψυχικές ισορροπίες. Ο καρκίνος σε πολλές περιπτώσεις έρχεται σαν απόρροια τέτοιων καταστάσεων (όσοι ασχολούμαστε επί μακρόν με τέτοιους ανθρώπους έχουμε τέτοιου είδους προσωπικές εμπειρίες και βεβαιότητες, ασχέτως αν είναι αδύνατο να τεκμηριωθούν επιστημονικά). Από την άλλη μεριά, σαν αντίβαρο, ο ίδιος ο καρκίνος γίνεται καταλύτης και φωτίζει τα σκοτεινά εσωτερικά τοπία, αλλά και μετριάζει υπερβολικές συναισθηματικές δονήσεις. Δημιουργεί βέβαια άλλα ψυχολογικά προβλήματα και υπαρξιακά ερωτήματα, αλλά αυτή η εσωτερική (μετα)κίνηση του κέντρου βάρους της ψυχής σε πολλούς ασθενείς είναι σωτήρια. Και η αλλαγή γίνεται πιο εύκολη, αν συνυπάρξουν και κατάλληλες συνθήκες έκβασης και εξέλιξης του νεοπλάσματος, αν ζεστοί άνθρωποι του αμέσου περιβάλλοντος πλησιάσουν αυτούς τους τραυματισμένους ασθενείς στη μακρά πορεία τους και εφ’ όσον σωστοί γιατροί, νοσηλευτές (και σε ανθρώπινες συνθήκες νοσηλείας και περίθαλψης) μπορέσουν με αγάπη και ενσυναίσθηση να προσεγγίσουν με ενδιαφέρον και ειλικρινή διάθεση να ρίξουν συν τοις άλλοις βάλσαμο στα νεοπλασματικά έλκη της ψυχής.
Ο Σαββόπουλος μελετάει όλες αυτές τις καταστάσεις, διεισδύει σε χαρακτηριστικά του Εγώ που κάνουν μερικούς ανθρώπους να είναι επιρρεπείς στον καρκίνο (at risk personality), αναφέρεται σε πολλές μελέτες που συνηγορούν ότι υπάρχει έμμεση και μυστηριώδης σύνδεση της καρκινογένεσης με ορισμένες ψυχικές δυσλειτουργίες (αν και αυτό είναι δύσκολο να αποδειχθεί πειραματικά) και συσχέτιση υφέσεων της νόσου με βελτιώσεις της ψυχολογικής κατάστασης. Προτείνει θεραπευτικές προσεγγίσεις, όπως συμβουλευτική, ομαδική προσέγγιση, τεχνικές χαλάρωσης, διαλογισμού, αφηγηματική ιατρική, κλπ. Δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στη σχέση ιατρού και καρκινοπαθούς, συμμερίζεται το άγχος των γιατρών, τα αισθήματα ενοχής που φέρουν και καταστάσεις που καταλήγουν σε κατάθλιψη, χαμηλή αυτοεκτίμηση, κόπωση, κλπ. Επισημαίνει κάποια ιδιαίτερα θέματα, όπως την ανάγκη να υπάρχει φροντίδα σε αυτούς που φροντίζουν παιδιατρικούς νεοπλασματικούς ασθενείς, το ζωτικό πρόβλημα της απουσίας επικοινωνίας γιατρού και ασθενούς και κυρίως εμπιστοσύνης του ασθενούς προς τον γιατρό, την ανάγκη του «μαζί» σε επώδυνα γεγονότα και όχι την καταφυγή σε ναρκισσιστικές απομονώσεις. Μπαίνει βαθιά στην ψυχοπαθολογία του καρκινοπαθούς με τον κατακερματισμό του Εγώ, με τις βίαιες αντιδράσεις του Εγώ μετά τη προσβολή του καρκίνου, με την διάλυση του ναρκισσισμού του υποκειμένου, ώστε ο ίδιος ο καρκίνος να θεωρείται ναρκισσιστική νόσος, στο πλαίσιο της οποίας ο ασθενής έχει την αίσθηση ότι χάνεται. Ο συγγραφέας μπαίνει σε δύσκολα μονοπάτια των αυτοκαταστροφικών διαδικασιών που ενίοτε είναι ραγδαίες, αλλά και στις ελπιδοφόρες κινητοποιήσεις υγιών πλευρών του ψυχισμού, εξ αιτίας της δυνατότητας αναγέννησης που έχει το Εγώ να αντιδρά σε καταστάσεις οδύνης. Σε αυτή τη προσπάθεια τον καρκινοπαθή τον εμπνέει το γεγονός, ότι ο μόνος τρόπος να επιβιώσει ψυχικά και σωματικά είναι να συνταχθεί με την «αλήθεια» και να βρει τον «αληθινό» εαυτό του.
Για όλες τις λαβυρινθώδεις μεταλλαγές που επιφέρει ο καρκίνος στον ψυχισμό του ασθενούς, ο Σαββόπουλος παραθέτει πλούσια επιστημονική βιβλιογραφία, αλλά κυρίως αναλύει συγκεκριμένα λόγια, συναισθήματα, αντιδράσεις, σκέψεις, σημαντικά γεγονότα, αναλύσεις, επεξηγήσεις από τη ζωή και την προσωπικότητα επτά συγκεκριμένων ασθενών του που τους συνόδευσε στις δύσκολες ατραπούς του καρκίνου. Και είναι αξιοθαύμαστο, πώς αυτές οι αναφορές σε επτά ασθενείς μέσα από τα μάτια ενός έμπειρου Ψυχαναλυτή γίνονται παραμύθια και συγχρόνως παραμυθία στον σκληρό κόσμο του καρκίνου.
