Πανδημία SARS-CoV-2, Μάιος 2023. Έληξε; Τι σημαίνει η πρόσφατη ανακοίνωση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) και πώς επηρεάζει αυτό την καθημερινότητα της ογκολογικής πράξης;

1. Η ανακοίνωση του ΠΟΥ δεν λήγει την πανδημία. Αποδέχεται ουσιαστικά ότι η κυκλοφορία του ιού δεν είναι κάτι έκτακτο, κάτι με προοπτική παγκόσμιας εξάπλωσης. Φυσικά. Επειδή δυστυχώς η συνεχιζόμενη κυκλοφορία του SARS-CoV-2 αποτελεί πλέον μια παγκόσμια καθημερινότητα. Έναν τρόπο ζωής στον οποίο καλούμαστε να προσαρμοστούμε. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο ΠΟΥ ουσιαστικά πετάει λευκή πετσέτα, στον πόλεμο εναντίον του ιού.
2. Δηλαδή έχει ακόμη κορωνοϊό; Φυσικά και έχει. Με 1900-2000 κρούσματα να δηλώνονται ημερησίως στην Ελλάδα, και πολλά ακόμη να μένουν αδήλωτα. Ο αριθμός των νεκρών ανά εβδομάδα είχε σταθεροποιηθεί κοντά στους 40, αλλά την τελευταία εβδομάδα του Απριλίου του 2023 ανέβηκε στους 57. Το 10% των θανάτων τον Απρίλιο 2023 ήταν σε ηλικίες 50-69. Πάνω από το 30% των ανθρώπων που διασωληνώθηκαν τον μήνα αυτό είναι 50-69 ετών.
3. Το πρώτο τετράμηνο του 2023, με βάση τις εβδομαδιαίες εκθέσεις του ΕΟΔΥ, έχουν πεθάνει 1462 άνθρωποι από τον ιό. Από στελέχη Όμικρον, που την ανάδυσή τους κάποιοι είχαν χαιρετήσει ως “ευλογία” και “φυσικό εμβόλιο”…
4. Ο ιός παγκοσμίως συνεχίζει να εξελίσσεται- το νέο στέλεχος που πιθανώς να κυριαρχήσει το αμέσως επόμενο διάστημα, το XBB.1.16 με το παρωνύμιο Αρκτούρος, είναι παρόμοιο με τα τρέχοντα, με ένα μικρό πλεονέκτημα στην μεταδοτικότητά του- ανιχνεύεται πλέον μεμονωμένα και στην χώρα μας. Οι κορυφαίοι εξελικτικοί (β)ιολόγοι του πλανήτη σημειώνουν [1,2] ότι δεν προβλέπεται καμία εποχικότητα του ιού στο επόμενο διάστημα. Μπορεί να μην βλέπουμε μαζικά κύματα αλλά εξακολουθούμε να βρισκόμαστε μέσα στο πανδημικό νερό μέχρι τα γόνατα. Ενίοτε (ανά 4μηνο υπολογίζουν μοντέλα ειδικών) θα έχουμε νέες αναταράξεις, με αυξήσεις θανάτων και διασωληνώσεων. Χειμώνα-καλοκαίρι, ο ιός θα είναι εδώ και έχουμε μείνει να περιμένουμε μήπως μας κάνει την χάρη να μην βγάλει κάποιο ανασυνδυασμένο φονικότερο στέλεχος Δέλτακρον (κυκλοφορούν τέτοια), να μην εμφανιστεί κάποια παράξενη μορφή του που να έχει εξελιχθεί σε ζωικούς πληθυσμούς, και να μας λυπηθεί ο ιός και να εμφανίσει κάποια ακόμη ηπιότερη μετάλλαξη. Όμως αυτό δεν είναι κανόνας, όσο κι αν διακινείται ως νομοτελειακό από ορισμένους αδιάβαστους επιστήμονες: ιστορικά πολλοί ιοί γίνονται ισχυρότεροι όσο κυκλοφορούν, βλέπε π.χ. δάγγειος ή πανώλη, και η “συμβίωση” μεταξύ ανθρώπων και ιών στο μακρινό παρελθόν επιτεύχθηκε με προσαρμογή των ανθρώπων στον ιό και όχι το αντίθετο. Απλά αυτή η προσαρμογή είχε πάντα θανάτους, πολλούς θανάτους [3].
5. Είναι τεκμηριωμένο πια ότι κάθε μόλυνση από τον ιό αυξάνει τις πιθανότητες να εμφανίσεις μεσομακροπρόθεσμα προβλήματα. Σύντομα θα είναι παράγοντας καρδιαγγειακού κινδύνου το πόσες φορές κόλλησε κάποιος [4]. Και κανείς δεν εξαιρείται: μια μεγάλη μελέτη σε επαγγελματίες ποδοσφαιριστές μεγάλων ομάδων Αγγλίας, Ολλανδίας και Βραζιλίας κατέδειξε ότι το 3% εμφάνισε διαταραχές στο καρδιογράφημα μετά από λοίμωξη με τον ιό, διαταραχές ενδεικτικές καρδιακής φλεγμονής. Ένας στους 30 εικοσάρηδες κοινώς [5]. Αλλά αντί αυτή η είδηση να αναπαράγεται μαζικά και διδακτικά, ανεχόμαστε τον κάθε χυδαίο να διατρανώνει την ανοησία του μιλώντας για “ξαφνικίτιδες”- ιδού τι προσβάλλει την καρδιά νέων ανθρώπων, έχει όνομα και είναι SARS-CoV-2.
6. Αλλά δεν τελειώνει εδώ το μεσομακροπρόθεσμο φορτίο. Πάνω από 10 μελέτες κατέδειξαν ότι ο ιός επάγει αυξημένες πιθανότητες εμφάνισης Σακχαρώδη Διαβήτη. Τρεις τουλάχιστον μελέτες κατέδειξαν ότι ο ιός επάγει αυξημένη κατά 20-40% πιθανότητα εμφάνισης αυτοάνοσων- στην γερμανική μελέτη μάλιστα αυτός ο αυξημένος κίνδυνος ήταν μεγαλύτερος στις ηλικίες κάτω των 18 ετών [6,7].
7. Οφείλουμε λοιπόν να επαναπροσδιορίσουμε τη “νέα κανονικότητα”, να την κάνουμε περισσότερο συμπεριληπτική. Να επιτρέπει αυτή η κανονικότητα σε ευπαθή άτομα να συμμετέχουν στην κοινωνική ζωή. Πόσο εφικτό είναι να αυτο-θωρακιστούν αυτά τα άτομα, που συχνά μάλιστα έχουν ελαττωμένη απάντηση στον προφυλακτικό εμβολιασμό τους; Ένα προγνωστικό μοντέλο έδειξε ότι θα πρέπει κάποιος να ελαττώσει κατά 10 φορές την συχνότητα των κοινωνικών του επαφών για να ελαττώσει στο μισό τον ετήσιο κίνδυνό του να κολλήσει (ξανά) τον ιό [8]. Οφείλουμε επίσης να βάλουμε τέλος στο όνειδος της ενδονοσοκομειακης μετάδοσης του ιού: μια πρόσφατη μελέτη έδειξε 5% θνησιμότητα για την ενδονοσοκομειακή COVID- στους μελετητές μάλιστα φάνηκε λίγη [9]. Τότε να σταματήσουμε όλα τα μέτρα προφύλαξης έναντι όλων των ενδονοσοκομειακών λοιμώξεων, που λέει σε ένα εξαιρετικό σχόλιο η ομάδα της Julia Koehler: οφείλουμε να επανέρθουμε στον καθολικό έλεγχο στην εισαγωγή- είναι ηθική ευθύνη να μην κολλάει ο νοσηλευόμενος τον ιό ή ό,τι άλλο στο νοσοκομείο, έχει εν τέλει και μικρότερο κόστος [10]. Οφείλαμε π.χ. να φτιάξουμε θαλάμους διαβαθμισμένου κινδύνου, ώστε να νοσηλεύονται με μεγαλύτερη προστασία οι περισσότερο ευάλωτοι ή οι περισσότερο πιθανοί να κολλήσουν. Και φυσικά οφείλαμε να έχουμε ειδικά εκπαιδευμένο προσωπικό σε κάθε κλινική, είτε αυτή είναι οφθαλμολογική ή καρδιολογική ή παθολογική. Τρία χρόνια τώρα, θα έπρεπε να έχουμε εκπαιδεύσει.
8. Πώς τοποθετούνται μέσα σε όλο αυτό το πλαίσιο οι ογκολογικοί ασθενείς; Ως ανήκοντες στις ευπαθείς ομάδες, εξακολουθούν να παραμένουν ευάλωτοι, και μάλιστα, με την εξέλιξη του ιού, με περιορισμένες προφυλακτικές δυνατότητες. Ο συνδυασμός μονοκλωνικών αντισωμάτων της AstraZeneca (cligavimab/ tixagevimab) που είχε τουλάχιστον εξάμηνη προφυλακτική ισχύ, είναι άχρηστος απέναντι στα νέα στελέχη Όμικρον που κυκλοφορούν. Όπως άχρηστα είναι πλέον όλα τα μονοκλωνικά αντισώματα που αναπτύχθηκαν στην διάρκεια της πανδημίας για θεραπευτική χρήση σε πρώιμη φάση της νόσου (παραμένει πλήρως λειτουργικό, και απαραίτητο σε κάθε μόλυνση ογκολογικού ασθενή όμως, το αντιιικό σκεύασμα της Pfizer, το nirmatrelvir/ ritonavir, γνωστό ως Paxlovid). Τα δε νέα στελέχη Όμικρον έχουν την ικανότητα να διαφεύγουν αρκετά και της ανοσίας που επάγει ο εμβολιασμός.
9. Πρέπει να επαναλάβουν λοιπόν οι ογκολογικοί ασθενείς σε τακτά χρονικά διαστήματα τον εμβολιασμό; Οι επαναληπτικές δόσεις μετά το αρχικό σχήμα δείχνουν να επάγουν αύξηση των αντισωμάτων, τα επίπεδα των οποίων εμφανίζουν αναλογία με την προστασία από το να μολυνθεί κανείς. Αυτά τα επίπεδα σταδιακά πέφτουν, γρήγορα, σε διάστημα 3-4 μηνών, με αποτέλεσμα να αυξάνεται εκ νέου ο κίνδυνος μόλυνσης. Παραμένει βέβαια υψηλή η προστασία από την σοβαρή νόσο (αλλά για τους ογκολογικούς ασθενείς πάντα μικρότερη αυτής του γενικού πληθυσμού). Με την διαθεσιμότητα των διδύναμων επικαιροποιημένων εμβολίων, κάθε ογκολογικός ασθενής οφείλει να έχει κάνει τουλάχιστον μία δόση επικαιροποιημένου 9αυτή είναι και η μόνη τρέχουσα επίσημη σύσταση). Η ασφάλεια των επικαιροποιημένων μορφών του εμβολίου δεν εγείρει ανησυχίες: ένα αρχικό σήμα περί αυξημένης πιθανότητας εγκεφαλικών επεισοδίων από το επικαιροποιημένο διδύναμο εμβόλιο της κοινοπραξίας Pfizer/BioNTech δεν επιβεβαιώθηκε, καθώς παρατηρήθηκε (με ελαττούμενη μάλιστα συχνότητα) μόνο σε ένα σύστημα φαρμακοεπαγρύπνησης των ΗΠΑ (δεν παρατηρήθηκε σε κάποια άλλη χώρα), και τελικά αποδόθηκε σε ταυτόχρονη χορήγηση με έναν συγκεκριμένο τύπο αντιγριπικού εμβολίου, τύπο που είναι διαφορετικός από αυτόν που κυκλοφορεί στην Ευρώπη.
10. Για τον ογκολογικό ασθενή, η μόλυνση, ακόμη κι αν είναι ήπια, ενδέχεται να οδηγήσει σε αναβολή ή διακοπή του ογκολογικού θεραπευτικού τους σχήματος, με αρνητικά αποτελέσματα. Μια αμερικανική μελέτη κατέδειξε μέσο όρο θεραπευτικής καθυστέρησης 46 ημερών μετά από μόλυνση, αλλά και ένα μικρό ποσοστό διακοπής της θεραπείας γενικά [11]. Οφείλουμε επίσης να θυμόμαστε ότι και οι ογκολογικοί ασθενείς είναι επιρρεπείς σε εμφάνιση long covid, ακόμη και μετά από ήπια νόσηση, όπως και ο γενικός πληθυσμός. Προφανώς, η νοσηρότητα του long covid αποκτά επιπρόσθετη σημασία για ασθενείς με ήδη μείζονα υποκείμενα νοσήματα όπως οι ογκολογικοί [12]. Μακροπρόθεσμα θα πρέπει επίσης να ερευνηθεί η επίδραση της λοίμωξης από SARS-CoV-2 στην πορεία του ίδιου του καρκίνου: μπορεί να έχουν υπάρξει μεμονωμένες αναφορές αυτόματης υποχώρησης του νεοπλάσματος μετά από την λοίμωξη [13], όμως το μικροπεριβάλλον ανοσολογικής ανισορροπίας που επάγει η λοίμωξη θεωρητικά δρα υπέρ της επέκτασης της νεοπλασίας [14].
11. Μια πολύ σημαντική πρόσφατη μελέτη στο JAMA Oncology πέτυχε να προσδιορίσει τα επίπεδα αντισωμάτων κάτω από τα οποία ο ογκολογικός ασθενής δεν είναι προστατευμένος από την μόλυνση [14]. Ως εκ τούτου, η ογκολογική κοινότητα, με οδηγό αυτή την μελέτη, οφείλει να προσδιορίσει ποιοι ασθενείς θα ωφεληθούν από μια επιπρόσθετη δόση εμβολίου: το σύστημα δίνει την δυνατότητα έκτης δόσης σε ογκολογικούς ασθενείς, και συνεπώς τα επίπεδα αντισωμάτων μπορούν να βελτιστοποιήσουν τον χρονισμό μιας επαναληπτικής δόσης.
12. Τι άλλο να κάνουμε; Αυτά που λέμε από το Νοέμβριο του 2020 και δεν κάνουμε:

• Να καθαρίσουμε τον αέρα των κλειστών χώρων. Η άρνησή μας να το πράξουμε δείχνει την απρονοησία και την προσκόλλησή μας στο έλασσον (γενικευμένη, ο ίδιος ο ΠΟΥ πρωτοστάτησε στην άρνηση του καθαρού αέρα ενάντια στις αποδείξεις…) [15]
• Να θυμίσουμε ότι η προστασία που προσφέρει η μάσκα είναι μεγαλύτερη όταν φοριέται από δύο, και όχι από έναν
• Να ενημερώσουμε, συνεχιζόμενα. Να μην εξαφανιστούμε μετά την επιτυχημένη πρώτη φάση. Να μην σχολιάσουμε ανάλογα με την πολιτική μας τοποθέτηση/ συμφέρον. Να κινητοποιήσουμε τους ανθρώπους που έχουν λόγο στην κοινότητα (όπως η εκκλησία). Να κινητοποιήσουμε κοινοτικά δίκτυα (δήμοι και κάθε είδους σύλλογοι, πολιτιστικοί, εξωραϊστικοί). Να κατεβάσουμε επιτέλους το πανεπιστήμιο στην κοινότητα. Να διδάξουμε σε σχολεία και σχολές- η συνθετική βιολογία είναι το σήμερα, αλλά εμείς δεν προγραμματίζουμε να το διδάξουμε ούτε μεθαύριο.
• Να οργανώσουμε την κοινοτική μας αντίσταση υγείας: Να φτιάξουμε διαγνωστικά δίκτυα, να φτιάξουμε υγιέστερους πολίτες (άρα και λιγότερο ευπαθείς) συνολικά, να εξασφαλίσουμε απόθεμα και ορθή χρήση μέσων ατομικής προστασίας, να εκμηδενίσουμε το ποσοτικό και ποιοτικό υγειονομικό έλλειμμα των παρόχων και παροχών υγείας. Να διερευνήσουμε το εκτεταμένο αντιεμβολιαστικό δίκτυο που περιλαμβάνει και “υγειονομικούς”, και να το περιθωριοποιήσουμε. Να ανακτήσουμε έτσι, την εμπιστοσύνη.

13. Οφείλουμε επίσης να μελετήσουμε τα έως τώρα στοιχεία της πανδημίας και να εκτιμήσουμε τα μαθήματα που μας έδωσε. Όμως… Κανείς δεν μιλάει για την έκθεση της ΕΛΣΤΑΤ για τους θανάτους του 2020 [16]: Τι έγινε το 2020 στην Κεντρική Μακεδονία με τους 126,5/10⁵ νεκρούς από τον ιό, την Ανατολική Μακεδονία-Θράκη με τους 102,7/10⁵, την Δυτική Μακεδονία με τους 98,3/10⁵, την Θεσσαλία με τους 75,8/10⁵ νεκρούς; Όταν όλες οι άλλες περιφέρειες είχαν κάτω από 24 νεκρούς ανά 100.000 πληθυσμού; Αναζητήσαμε στην κοινωνία των περιφερειών αυτών τα αίτια; Αναλύσαμε τα ποσοτικά και ποιοτικά κενά των εκεί υγειονομικών μονάδων; Κυνηγήσαμε τους εκεί παραπληροφορητές; Ενημερώσαμε; Κατανοήσαμε; Αδιαφορήσαμε. Και ειδικά τα ΜΜΕ ευτέλισαν τον ρόλο τους (και το όνομά τους κάποια), παραπληροφορώντας για την άλλη έκθεση, αυτή του ΕΟΦ [17], σχετικά με τις παρενέργειες των εμβολίων: όταν τα σοβαρότερα ΜΜΕ κυκλοφορούν με τίτλους “63 θάνατοι από τα εμβόλια”, σημαίνει ότι είτε οι συντάκτες έχουν αδυναμία κατανόησης κειμένου ή είναι τεμπέληδες, ή απλά κοιτάνε να υφαρπάξουν αναγνωσιμότητα με τα ψέματα- οι θάνατοι, ρητά αναφέρεται στην έκθεση, που πιθανώς σχετίζονται με τον εμβολιασμό, είναι 2 για την ιστορία, όχι 63.
14. Μπήκαμε στην εποχή του ρεβιζιονισμού, όπου επιχειρείται να ξαναγραφεί η ιστορία της πανδημίας, ενίοτε με απύθμενο θράσος, προσβλητικά για τους πολλούς που “were following the rules” που λέει και ο Jonathan Coe στο Bournville. Είναι παγκόσμιο φαινόμενο η αυθάδεια και η τάση για ξαναγράψιμο της ιστορίας. Στο πρόσφατο Pathogens Project Conference του Bulletin of the Atomic Scientists, μίλησε ο George Gao, o επικεφαλής του CDC της Κίνας (χωρίς να δεχτεί ερωτήσεις φυσικά…), επιμένοντας μεταξύ άλλων ότι η επίσημη Κίνα έδωσε πρώτη στον κόσμο τη γενετική αλληλουχία του ιού (ενώ το έκαναν ένας Κινέζος ερευνητής που κλήθηκε μετά για υπόθεσή του, μαζί με τον Edward Holmes) [18]. Όταν οι ανάγκες της παγκόσμιας υγείας υποκύπτουν στην διπλωματική και πολιτική δειλία, αυτά έχεις, και θα έχεις. Όπως και όταν επιχειρείς να ξαναγράψεις την σημασία των αρχικών lockdown. Αυτό είχαμε τότε, αυτό εφαρμόσαμε και σώσαμε κόσμο. Μετά δεν υπήρξε ποτέ διχαστικό δίλημμα, δεν όφειλε να υπάρξει ποτέ το “ή το αφήνεις ανεξέλεγκτο ή κάνεις lokcdown πάλι”. Απλά περιορίζεις την κυκλοφορία του ιού με πέντε επιστημονικά τεκμηριωμένους τρόπους- που ακόμη και σήμερα βέβαια δεν εφαρμόζουμε…
15. Ούτε υπήρξε ποτέ δίλημμα “οικονομία ή αυστηρά μέτρα”. Αντίθετα, οι χώρες που επιτέθηκαν στον ιό είχαν καλύτερες οικονομικές αποδόσεις, ενώ και μελλοντικά, με βάση μια έκθεση του Economist, η συνεχιζόμενη κυκλοφορία του ιού, ακόμη κι αν μπει σε πτωτική πορεία, σε μια χώρα με τα χαρακτηριστικά της Ελλάδας, θα επάγει από μόνη της ελάττωση του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος κατά 0,64% σε δύο χρόνια [19].
16. Υπάρχει ένα εκπληκτικό έκθεμα στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, με οδηγίες των δημογερόντων της Αθήνας κατά την επιδημία πανώλης το 1824, για τον εορτασμό της Κυριακής των Βαΐων (Εικόνα 1): ούτε βάγια, ούτε αντίδωρο, ούτε είσοδο στην εκκλησία. Έξω, στο προαύλιο, με αποστάσεις μεταξύ τους. Κοινή λογική, 200 χρόνια πριν. Αναζητήθηκε και αναζητείται στην διάρκεια της πανδημίας, ακόμη και από θεσμικούς εκπροσώπους πολιτείας και επιστήμης.

Αναφορές

1. Markov PV, Ghafari M, Beer M, Lythgoe K, Simmonds P, Stilianakis NI, Katzourakis A. The evolution of SARS-CoV-2. Nat Rev Microbiol. 2023 Apr 5. doi: 10.1038/s41579-023-00878-2.
2. White LF, Van Egeren D, Stoddard M, D’Angelo N, Bayly H, Sagar M, Chakravarty A. Pathways to Altered Virulence of Sars-cov-2. OSF Preprints, https://doi.org/10.31219/osf.io/k4hb3
3. Enard D, Cai L, Gwennap C, Petrov DA. Viruses are a dominant driver of protein adaptation in mammals. Elife. 2016 May 17;5:e12469. doi: 10.7554/eLife.12469.
4. Bowe B, Xie Y, Al-Aly Z. Acute and postacute sequelae associated with SARS-CoV-2 reinfection. Nat Med. 2022 Nov;28(11):2398-2405. doi: 10.1038/s41591-022-02051-3.
5. Bhatia RT, Malhotra A, MacLachlan H, Gati S, Marwaha S, Chatrath N, et al. Prevalence and diagnostic significance of de-novo 12-lead ECG changes after COVID-19 infection in elite soccer players. Heart. 2023 Mar 27:heartjnl-2022-322211.
6. Topol E. The heightened risk of autoimmune diseases after Covid. https://erictopol.substack.com/p/the-heightened-risk-of-autoimmune
7. Topol E. New diabetes post-acute Covid (PASC, Long Covid), an inconvenient truth. https://erictopol.substack.com/p/new-diabetes-post-acute-covid-pasc
8. Stoddard M, Yuan L, Sarkar S, Mazewski M, van Egeren D, Mangalaganesh S, et al. Shielding under endemic SARS-CoV-2 conditions is easier said than done: a model-based analysis. MedRxiv 2023.01.22.23284884; doi: https://doi.org/10.1101/2023.01.22.23284884
9. Otter JA, Newsholme W, Snell LB, Merrick B, Okeke N, Mack DJF, et al. Evaluation of clinical harm associated with Omicron hospital-onset COVID-19 infection. J Infect. 2023 Jan;86(1):66–117
10. Rhee C, Klompas M, Pak TR, Koehler J. In Support of Universal Admission Testing for Sars-cov-2 During Significant Community Transmission. OSF Preprints 2023 April 30. doi:10.31219/osf.io/unfz7.
11. Llanos AAM, Ashrafi A, Ghosh N, Tsui J, Lin Y, Fong AJ, et al. Evaluation of Inequities in Cancer Treatment Delay or Discontinuation Following SARS-CoV-2 Infection. JAMA Netw Open. 2023 Jan 3;6(1):e2251165
12. Fankuchen O, Lau J, Rajan M, Swed B, Martin P, Hidalgo M, et al. Long Covid in Cancer: A Matched Cohort Study of 1-year Mortality and Long COVID Prevalence Among Patients With Cancer Who Survived an Initial Severe SARS-CoV-2 Infection. Am J Clin Oncol. 2023 Apr 19. doi: 10.1097/COC.0000000000001005.
13. Meo C, Palma G, Bruzzese F, Budillon A, Napoli C, de Nigris F. Spontaneous cancer remission after COVID-19: insights from the pandemic and their relevance for cancer treatment. J Transl Med. 2023 Apr 21;21(1):273.
14. Francescangeli F, De Angelis ML, Baiocchi M, Rossi R, Biffoni M, Zeuner A. COVID-19-Induced Modifications in the Tumor Microenvironment: Do They Affect Cancer Reawakening and Metastatic Relapse? Front Oncol. 2020 Oct 26;10:592891.
15. Morawska L, Bahnfleth W, Bluyssen PM, Boerstra A, Buonanno G, Dancer SJ, et al. COVID-19 and Airborne Transmission: Science Rejected, Lives Lost. Can Society Do Better? Clin Infect Dis. 2023 Feb 10:ciad068.
16. Ελληνική Στατιστική Αρχή. Αιτίες Θανάτου: Έτος 2020. https://www.statistics.gr/documents/20181/faaaacbf-9fc5-41db-c60b-3cb9ed90e7a5
17. Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων. Εμβόλια έναντι της Covid-19: Συγκεντρωτικά στοιχεία ανεπιθύμητων ενεργειών για το έτος 2022. https://www.eof.gr/web/guest/covid19-press-announcements?p_p_id=62
18. Burki T. First shared SARS-CoV-2 genome: GISAID vs virological.org. Lancet Microbe. 2023 Apr 25:S2666-5247(23)00133-7. doi: 10.1016/S2666-5247(23)00133-7.
19. Economist Impact. Understanding the future economic consequences of the covid-19 pandemic. https://impact.economist.com/perspectives/sites/default/files/download/pfizer_economic_consequences_report.pdf