ΠΕΡΙ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ

Σύντομο σημείωμα πάνω σε ένα διαρκές διλημματικό ερώτημα *

Σαν ευθανασία θα ορίζαμε τον εύκολο και ανώδυνο τερματισμό της ζωής των ανθρώπων που πάσχουν συνήθως από καρκίνο τελικού σταδίου ή άλλη προχωρημένη νόσο για την οποία δεν υπάρχει δυνατότητα ουσιαστικής ιατρικής βοήθειας.

Υπάρχουν πολλές υποκατηγορίες (βλ. Πίνακα 1), αλλά βασικά διαχωρίζεται σε ενεργητική (στην οποία παρεμβαίνει ιατρός και για την οποία υπάρχει και η μεγάλη συζήτηση) και παθητική (στην οποία αποσύρονται ο ιατρός και η επιστήμη του και θα μπορούσε να είναι αποδεκτή και επιτρεπτή).

Πίνακας 1

Είδος Ευθανασίας	Σχόλιο
Εκούσια ενεργός ευθανασία	Σκόπιμη χορήγηση από ιατρό φαρμακευτικών σκευασμάτων ή εφαρμογή άλλων ιατρικών πράξεων που προκαλούν τον θάνατο του ασθενούς, μετά από ρητή συγκατάθεση του ασθενούς
Εκούσια ενεργός ευθανασία	Όπως η προηγούμενη, αλλά δεν υπάρχει από μέρους του ασθενούς ρητή απαίτηση και πλήρης συγκατάθεση
Μη εθελοντική ενεργός ευθανασία	Όπως η προηγούμενη, αλλά ο ασθενής παρουσιάζει διανοητική αναπηρία (πχ: σε κώμα) και δεν είναι σε θέση να δώσει συγκατάθεση
Παθητική ευθανασία	Απόσυρση φαρμάκων ή μηχανικών υποστηρίξεων με σκοπό την επίσπευση του θανάτου. Πραγματοποιείται με την αδρανή-παθητική συμπεριφορά του ιατρού
Έμμεση ευθανασία	Χορήγηση ναρκωτικών ή άλλων φαρμακευτικών ουσιών για την ανακούφιση από τον πόνο, με επακόλουθο την σοβαρού βαθμού καταστολή και θάνατο του ασθενούς
Ιατρο-υποβοηθούμενη αυτοκτονία	Χορήγηση από γιατρό σε ασθενή φάρμακα ή παρέμβαση με άλλον τρόπο, εν γνώσει ότι ο ασθενής θα τα χρησιμοποιήσει συνειδητά για να δώσει τέλος στη ζωή του

Η «ευθανασία» είναι αρχαιοελληνική λέξη. Στην αρχαιότητα δεν σήμαινε την πρόκληση θανάτου για λόγους ανακούφισης από τον πόνο, αλλά τον ένδοξο, «καλό» ή «αξιόπρεπη» θάνατο, ιδανικά για την πατρίδα ή για να αποφευχθεί η ταπείνωση του γήρατος ή της ανίατης ασθένειας. Είναι καταγεγραμμένη σε αρκετά κείμενα αρχαίων ποιητών και φιλοσόφων (αναφέρεται σε έργα των Ποσείδιππου, Κικέρωνα, Στοβαίου, Πολύβιου, Ιώσηπου, Φίλωνα και Μενάνδρου). Σε άλλους συγγραφείς της αρχαιότητας δεν αναφέρεται καθ’ εαυτή η λέξη, αλλά περιγράφεται ή συστήνεται η πρόκληση του θανάτου για ευγονικούς λόγους ή για την απαλλαγή από επώδυνες καταστάσεις ή το γήρας.

Τον όρο «ευθανασία» με την σημερινή σημασία ως ιατρικής πράξης εισήγαγαν τον 15^ο και 16^ο αιώνα οι Τόμας Μουρ και Φράνσις Μπέικον αντιστοίχως. Έκτοτε, και κυρίως από τον 19^ο αιώνα και μετά, πολλοί ιατροί έγραψαν περί ευθανασίας με διαφόρους τρόπους, ενώ την ίδια περίοδο ενεπλάκησαν και οι νομικοί.

Είναι κατανοητό, ότι η ευθανασία δεν αποτελεί αποκλειστικά ιατρικό πρόβλημα. Δεν είναι ιατρικός όρος με την έννοια της νόσου ή της θεραπευτικής αγωγής, δεν υπάρχει σαν κεφάλαιο σε βιβλία Νοσολογίας ή Θεραπευτικής και φυσικά δεν υπάρχει εκπαίδευση ή βιβλιογραφική ενημέρωση επί του θέματος. Την ευθανασία απασχολούν και άλλες επιστήμες: Φιλοσοφία, Θεολογία, Νομική, Πολιτικές Επιστήμες, Κοινωνιολογία, Ηθική, κ.ά. Παρ’ όλα αυτά είναι συνήθως οι ιατροί (και κατά δεύτερον οι νομικοί) που καλούνται να επιχειρηματολογήσουν και να απαντήσουν στο ιδιαίτερα δύσκολο και προκλητικό ερώτημα σχετικά με την αποδοχή (και εφαρμογή) ή όχι της ευθανασίας και ιδιαιτέρως της ενεργητικής ευθανασίας στην οποία, όπως αναφέρθηκε, ο ρόλος του ιατρού είναι καίριος.

Είναι γενικά αποδεκτό, ότι για το ερώτημα αυτό (περί αποδοχής ή όχι της ευθανασίας) δεν μπορεί να υπάρξει μεμονωμένη απάντηση. Η κάθε απάντηση είναι υποκειμενική και ξεχωριστή για κάθε άνθρωπο. Κι αυτό γιατί το ζήτημα είναι υπαρξιακό και οντολογικό και όχι τεχνικό ή αμιγώς επιστημονικό. Είναι ένα εξαιρετικά σύνθετο πρόβλημα, υπεισέρχονται πολλές απόψεις, πολλά “πιστεύω”, διαφορετικές ερμηνείες και τεκμηριώσεις και τελικά διαφορετικές στάσεις και αποφάσεις.

Για να αναλυθεί σε βάθος το θέμα πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν τρεις σημαντικές συνιστώσες που αφορούν τον σύγχρονο πολιτισμό και πώς αυτός κατανοεί τον άνθρωπο:

Η ιατρική προσέγγιση και θεραπεία αφορά την νόσο ή τον ασθενή; Υπάρχει διαφοροποίηση από πλευράς της σύγχρονης ιατρικής πράξης, μεταξύ δύο στάσεων: Υπάρχει η ολιστική στάση στο πρόβλημα του πάσχοντος συνανθρώπου, με την οποία -πέραν των προβλημάτων υγείας- προσεγγίζονται και αναλύονται ταυτοχρόνως εσωτερικές πτυχές του εαυτού, προσωπικά πιστεύω, ιδιαιτερότητες του χαρακτήρα, οδυνηρές εμπειρίες, οικογενειακές (αν)ισορροπίες, επαγγελματικές αστοχίες, κτλ; Και κατά δεύτερον, υπάρχει η τυπική, απλή, επαγγελματική, ίσως ψυχρή στόχευση της νόσου, αποκλειστικά με βάση τις αρχές της επιστήμης, τις κατευθυντήριες οδηγίες, κοκ, λησμονώντας την Ιπποκράτειο αρχή ότι δεν υπάρχει αρρώστια, αλλά άρρωστος.
Η σύγχρονη εποχή ενθαρρύνει τη μελέτη θανάτου ή υπάρχει γενικευμένη και με ελαφρά τη καρδία στάση άρνησης του θανάτου; Η κοινωνία δεν είναι διατεθειμένη να εξοικειώνεται με το φαινόμενο του θανάτου. Συν τω χρόνω εξοβελίζονται κοινωνικής φύσεως εκδηλώσεις και έθιμα και παραδόσεις αιώνων που συντελούν στην συνειδητοποίηση της βεβαιότητας του θανάτου και στην παραδοχή ότι ο θάνατος είναι η τελική εικόνα του κύκλου της ζωής. Στα ΜΜΕ (κινηματογράφος, τηλεόραση) και στα κοινωνικά δίκτυα και στα ηλεκτρονικά παιχνίδια (video games) ευτελίζεται βάναυσα ο θάνατος του ανθρώπου. Επίσης, η εικόνα του νεκρού, ιερές ακολουθίες, ο θρήνος, κά ενοχλούν, αποθαρρύνονται και αποσύρονται. Τέλος, είναι σημαντικό το γεγονός ότι έχει απορριφθεί με μεγάλη ευκολία μια μεγάλη παρακαταθήκη πνευματικών ανθρώπων με φιλοσοφικά, θεολογικά, λογοτεχνικά κείμενα, που άφησαν θησαυρίσματα πάνω στη μελέτη του φαινομένου του θανάτου.
Υπάρχει συνειδητοποίηση της ιερότητας της ζωής; Ή μήπως ασυνειδήτως και σταδιακά όλα κυλούν προς την αποϊεροποίησή της; Οι κοινωνίες συγκινούνται από την Αντιγόνη, η οποία με ταπεινότητα υπερασπίζεται τις άγραφες, αιώνιες αξίες που υπερβαίνουν τις ανθρώπινες εντολές, προτάσσει την ευσέβεια, την οικογενειακή πίστη και την τιμή προς τους νεκρούς, ή ικανοποιούνται από τη στάση του Κρέοντα που συμβολίζει τον ανθρώπινο νόμο και την κοσμική εξουσία και θέτει ως ύψιστη αξία τη λογική, την πειθαρχία, την τάξη και την υποταγή στους νόμους της πόλης;

Η εμβάθυνση σε αυτές τις τρεις παραμέτρους, δηλαδή στο πώς ο σύγχρονος άνθρωπος προσεγγίζει τον άρρωστο και την εν γένει οντολογία του ανθρώπου, το μυστήριο της ζωής και το ακατανόητο του θανάτου αποτελεί το υπομόχλιο για να κατανοηθεί και να ερμηνευθεί το διλημματικό και σύνθετο ζήτημα της ευθανασίας’ και όχι αποκλειστικά με κανόνες νομικούς, κοινωνιολογικούς, αυστηρά επιστημονικούς και εν πολλοίς συναισθηματικούς.

Υπάρχει λοιπόν η ανάγκη θεμελιώδους θεώρησης της φύσης του ανθρώπου. Έχουν γραφεί βέβαια άπειρες ερμηνείες, αλλά η ανάλυση αυτή πολύ σύντομα θα επικεντρωθεί βασικά σε δύο τρόπους ερμηνείας της φύσης του ανθρώπου. Είναι η θεώρηση του ανθρώπου ως άτομο και η θεώρηση του ανθρώπου ως πρόσωπο. Αυτοί οι δύο δρόμοι βασίζονται σε θεολογικές ερμηνείες και κείμενα της Ανατολικής (Ορθόδοξης) και της Δυτικής (Καθολικής) Εκκλησίας και άλλων δογμάτων που εντέλει επηρέασαν την φιλοσοφική (υπαρξισμός, υλισμός, αναλυτική φιλοσοφία, μαρξισμός, μετα-ανθρωπισμός κτλ) και πολιτική (σοσιαλισμός, φιλελευθερισμός, αναρχισμός, εθνικισμός, κτλ) σκέψη και διαμόρφωσαν σύγχρονες κοινωνικές συμπεριφορές, ιδεολογίες, πεποιθήσεις και νοοτροπίες.

Ο άνθρωπος ως άτομο σύμφωνα με τις νεωτερικές θεωρήσεις χαρακτηρίζεται από την προσωπική αυτονομία και ελευθερία, την δυνατότητα να σκέφτεται, να επιλέγει και να αποφασίζει με ανεξαρτησία και σύμφωνα με τα δικά του ατομικά συμφέροντα. Η επιστήμη και η λογική σκέψη υπερισχύουν της παράδοσης και της αυθεντίας. Ο άνθρωπος με τον Δυτικό τρόπο σκέψης διεκδικεί ατομικά δικαιώματα, υπάρχει έντονη η ανάγκη της προσωπικής ανέλιξης, λογοδοτεί για τις πράξεις του σε κοινωνικούς/πολιτικούς φορείς καθώς θεωρείται αυτόνομος και αυτόφωτος φορέας ηθικής κρίσης.

Επομένως, μέσα στο πλαίσιο της θεώρησης του ανθρώπου ως άτομο με δικαιώματα και απαιτήσεις η ζωή θεωρείται ιδιοκτησία του (κάθε) ατόμου και ο θάνατος και ο τρόπος θανάτου του είναι στη δικαιοδοσία του ιδίου του ατόμου. Άρα, σε αυτή την περίπτωση η ευθανασία έχει αντικειμενική λογική, γίνεται εύκολα κοινωνικά αποδεκτή, θεωρείται κίνηση κοινωνικού ανθρωπισμού και βεβαίως αμέσως υπόκειται σε νόμους και κανόνες, όπως ήδη έχει γίνει σε μερικά κράτη της Ευρώπης και της Αμερικής.

Από την άλλη μεριά υπάρχει και η θεώρηση του ανθρώπου ως πρόσωπο. Ποια τα χαρακτηριστικά του; Σε αντίθεση με το άτομο, το πρόσωπο υφίσταται μόνο σε σχέση με τον Θεό, με τους άλλους ανθρώπους και με την κτίση. Χωρίς σχέση το πρόσωπο χάνει την ταυτότητά του. Κάθε άνθρωπος είναι ανεπανάληπτος, μοναδικός και ανεκτίμητης αξίας, ανεξάρτητα από κοινωνικά, βιολογικά ή άλλα χαρακτηριστικά. Η ελευθερία του ανθρώπου είναι θεμελιώδης, όχι μόνο ως δικαίωμα επιλογής, αλλά ως δυνατότητα αυτεξούσιας αγάπης και προσφοράς. Το πρόσωπο έχει ευθύνη και αναφέρεται απέναντι στον Θεό και στον συνάνθρωπο. Το πρόσωπο φανερώνεται αληθινά στην αγάπη, όχι την συναισθηματική που χαρακτηρίζει το άτομο, αλλά την αγάπη ως θυσιαστική υπέρβαση του ατομικού εγώ. Η πληρότητα του ανθρώπου βρίσκεται στην κοινωνία με τους άλλους, όχι στην ατομική απομόνωση. Το πρόσωπο δεν περιορίζεται στη βιολογική ύπαρξη, αλλά έχει αιώνια διάσταση, καθώς είναι προορισμένο για μετοχή στη Βασιλεία του Θεού.

Έτσι, στο οπτικό πρίσμα του ανθρώπου ως πρόσωπο η ζωή δεν είναι ιδιοκτησία του ίδιου του ανθρώπου, αλλά είναι δωρεά. Και η ζωή και ο θάνατος είναι στα χέρια του δωρητή της ζωής. Η ύπαρξη είναι συνυφασμένη με την νοηματοδότηση της ζωής και του θανάτου. Υπάρχει ιερότητα στην διαδικασία του θανάτου και σε αυτή τη φάση δεν μπορεί να παρέμβει άλλο πρόσωπο (π.χ. ιατρός, συγγενής, νομοθέτης, κοκ).

Για αυτό και η ενεργητική ευθανασία δεν είναι αποδεκτή από ανθρώπους ή κοινωνίες στις οποίες υπάρχει μια πνευματική διάσταση της έννοιας του προσώπου. Ακόμα και ο πόνος γίνεται αποδεκτός, αφού η εικόνα του μαρτυρίου είναι πολύ διαδεδομένη στην παράδοση των ανθρώπων που σκέφτονται με αυτόν τον τρόπο. Ο ίδιος ο αρχηγός της πίστης τους είναι ο πρώτος που επέλεξε τον μαρτυρικό θάνατο. Και μάλιστα διέφυγε και από την λογική της επίσπευσης του θανάτου. Λέει ο Ευαγγελιστής Ιωάννης: «…Οἱ οὖν Ἰουδαῖοι…, ἠρώτησαν τὸν Πιλᾶτον ἵνα κατεαγῶσιν αὐτῶν τὰ σκέλη, καὶ ἀρθῶσιν. ἦλθον οὖν οἱ στρατιῶται, καὶ τοῦ μὲν πρώτου κατέαξαν τὰ σκέλη, καὶ τοῦ ἄλλου τοῦ συσταυρωθέντος αὐτῷ· ἐπὶ δὲ τὸν Ἰησοῦν ἐλθόντες, ὡς εἶδον ἤδη αὐτὸν τεθνηκότα, οὐ κατέαξαν αὐτοῦ τὰ σκέλη…»

Όπως γίνεται αντιληπτό υπάρχει μεγάλη διάσταση ανάμεσα σε αυτές τις δύο φιλοσοφικές και κοινωνικές αναλύσεις, έτσι που δύσκολα θα μπορούσαν να συμπλησιάσουν. Για αυτό και το ζήτημα της ευθανασίας παραμένει μια προσωπική επιλογή, γεγονός που θα πρέπει να προστατευθεί πάση θυσία. Το αν θα υπάρξει ή όχι νομοθετικό πλαίσιο από την (κάθε) Πολιτεία αυτό είναι συνισταμένη πολλών συνιστωσών, κυρίως ποιοτικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού, κοινωνικών τάσεων, ιστορικών παραδόσεων, πολιτιστικών χαρακτηριστικών, θρησκευτικών πεποιθήσεων, ανοχής, συζήτησης, κτλ. Σε κάθε περίπτωση θεωρείται ένα δύσκολο εγχείρημα, γεγονός που αποτρέπει τις περισσότερες χώρες να αποδεχθούν την νομιμοποίηση της ενεργητικής ευθανασίας. Και σε κάποιες χώρες που η ευθανασία επισημοποιήθηκε, αυτό δημιούργησε πολλές κοινωνικές αντιδράσεις. Οι περισσότερες αντιδράσεις ξεκινούν από κοινωνικά και θρησκευτικά επιχειρήματα, από τον φόβο της κατάχρησης ή της άσκησης πίεσης σε ευάλωτους ανθρώπους και από ανησυχία για τον ρόλο των ιατρών και την διασάλευση της ιατρικής δεοντολογίας.

Σε νομιμοποίηση της ενεργητικής ευθανασίας έχουν προχωρήσει οκτώ χώρες στον κόσμο: Ολλανδία (2002), Βέλγιο (2002), Λουξεμβούργο (2009), Κολομβία (2014), Καναδάς (2016), Νέα Ζηλανδία (2021), Εκουαδόρ (2024). Σε άλλες χώρες έχει νομιμοποιηθεί η ιατρικά υποβοηθούμενη αυτοκτονία (Ελβετία, Αυστρία, Γερμανία, Αυστραλία, σε 11 Πολιτείες των ΗΠΑ). Στην Ελλάδα η ενεργητική ευθανασία και η ιατρικά υποβοηθούμενη αυτοκτονία απαγορεύονται από τον Ποινικό Κώδικα. Στο παρελθόν υπήρξαν κάποιες πολιτικής φύσεως αμυδρές κινήσεις αλλαγής του Ποινικού Κώδικα, αλλά υπάρχουν σοβαρά Νομικά και Δικαστικά εμπόδια.

Η συζήτηση για την ευθανασία, για να είναι αληθινή, θα πρέπει να αναπτυχθεί σε ευρέα πλαίσια. Η προσέγγιση πρέπει να γίνει από πολλές κατευθύνσεις, διότι πέραν των ατομικών κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων, διεκδικήσεων, συναισθηματικού ανθρωπισμού, υπάρχουν πολλά θεολογικά, φιλοσοφικά, ηθικά και νομικά επιχειρήματα που διαμορφώνουν διαφορετικές στάσεις και θέσεις. Το ερώτημα της ευθανασίας παραμένει ένα κατ’ εξοχήν οντολογικό θέμα στο οποίο καλούνται να ενσκήψουν όλοι με σεβασμό. Έτσι, θα λέγαμε ότι πέραν της εξατομικευμένης θεραπείας των νεοπλασματικών νοσημάτων υπάρχει και η «εξατομικευμένη» αντίληψη της ευθανασίας. Κι ας μη λησμονηθεί ότι η συζήτηση και πολλές φορές η απόφαση για την ζωή και τον θάνατο γίνεται από ανθρώπους που δεν είχαν ποτέ το βίωμα του αφόρητου πόνου, της αγωνίας του επικειμένου θανάτου, της απόγνωσης, της απελπισίας και της υποκειμενικής αίσθησης ότι ο θάνατος είναι λύτρωση. Έτσι, καλό είναι σε τέτοιες συζητήσεις να αποφεύγονται οι απολυτότητες και οι δογματισμοί ένθεν κακείθεν, αλλά κλίμα προσέγγισης.