Η ψυχή, ο νους και το σώμα, αποτελούν τρεις υποστάσεις του ατόμου αλληλένδετες, ταυτόχρονα εξαρτώμενες και επιρρεπείς στο περιβάλλον που βρίσκονται, φυσικό, κοινωνικό και δομημένο. Πρόκειται για μία πραγματικότητα που διαμορφώνει και την βαθύτερη ουσία της υγείας, η οποία έγκειται στην ισορροπία αυτών των συνιστωσών μεταξύ τους, όπως οι αρχαίες και σύγχρονες ολιστικές θεωρήσεις της εκφράζουν. Η αλληλεξάρτησή τους αποτελεί, πλέον, και μία βασική αιτία της εκτεταμένης επίθεσης που προκαλεί η ιατρικοποιημένη νόσος του καρκίνου. Η τυπική έμφαση μόνο στο πάσχον σώμα, μέσα σε νοσοκομεία εκφραζόμενα ως ιδρύματα φυλακές, ως φυλακές που προσπαθούν να σώσουν σωματικά αλλά σκοτώνουν ψυχικά, έχει αναπόφευκτα αποσυνδέσει από τη θεραπεία τη σύνθετη ουσία της, αλλά και από τον ίδιο τον ασθενή το δικαίωμα να ικανοποιούνται οι βαθύτερες ανάγκες του… Τόσο κατά τη διάρκεια της νόσου, όσο και ενώπιον του πιθανού του τέλους. Πώς μπορεί η ιδρυματοποιημένη, σωματοκεντρική προσέγγιση στη φροντίδα των καρκινοπαθών να επαναπροσδιοριστεί; Μπορεί η αρχιτεκτονική να συμβάλλει στο εγχείρημα της ολιστικής φροντίδας;
Η γεφύρωση του χάσματος μεταξύ σωματοκεντρικού και σφαιρικού πλαισίου προσέγγισης θεμελιώνεται στην κατοχύρωση του πρωταρχικού δικαιώματος κάθε ασθενούς: Ακόμα και απέναντι στη φθορά της ασθένειας και στο θάνατο, να μπορεί να ελπίζει και να ζει ουσιαστικά, με αξιοπρέπεια. Η εύρεση νοήματος και ποιότητας στη ζωή, και συνολικά η όποια θεραπεία, προϋποθέτουν με τη σειρά τους ανακούφιση σε όλους τους τομείς, σωματικό, ψυχικό, πνευματικό και κοινωνικό. Tα προηγούμενα ορίζουν μία φιλοσοφία ολιστικής φροντίδας, η οποία ενσαρκώνεται στην Ανακουφιστική Φροντίδα, αλλά και οφείλει να διέπει κάθε πλαίσιο προσέγγισης του ασθενούς.
Περνώντας από το «ίδρυμα» στο «σπίτι»…
Η απομάκρυνση του ασθενή από την κατάσταση νοσηλείας του ως παθητικό δέκτη της νόσου και η εξασφάλιση της αίσθησης ότι έχει και μία ζωή, επί της ουσίας άπτονται της ανάγκης εννοιολογικής αποσύνδεσης από την προκαταβολική φυλακή για τους ετοιμοθάνατους του νοσοκομείου και επανασύνδεσής του με το οικείο περιβάλλον του, με τις αξίες του, τις συνήθειές του, με μία καθημερινότητα. Εν γένει, οι συνθήκες φιλοξενίας, άνεσης, αυτονομίας, ασφάλειας, ιδιωτικότητας και κοινωνικής στήριξης συνιστούν ιδανικά της οικίας και μερικές από τις ανάγκες των ασθενών, τις οποίες το νοσοκομειακό περιβάλλον εμπεριστατωμένα υπονομεύει. Συνιστούν, κατ’ επέκταση, μερικές από τις ανθρώπινες ανάγκες που με τρόπο άμεσο ή έμμεσο, εμπλέκονται με χωρικά ζητήματα, δίνοντας ένα έναυσμα για στροφή προς την κατεύθυνση ότι ένα περιβάλλον ασθενών σχεδιασμένο με στόχο να θυμίζει χώρο οικείο ή οικίας και όχι νοσοκομείο, μπορεί να συμβάλλει στην ποιότητα φροντίδας του.
Η συμβολή του χώρου σε όλα τα παραπάνω, καθώς και στο σύνολο της εμπειρίας της νόσου αλλά και στην κατάσταση υγείας, είναι και αυτό που πραγματεύεται η έννοια θεραπευτικό περιβάλλον. Έχοντας εφαρμογή μέσω της θεραπευτικής αρχιτεκτονικής σε χώρους υγειονομικής περίθαλψης, δύναται, ερχόμενη σε σύμπραξη λειτουργικά με μία ολιστική φροντίδα όπως η Ανακουφιστική Φροντίδα, να πλαισιώσει όλο το όραμα της ολιστικής φροντίδας των καρκινοπαθών.
Υγεία και άνθρωπος ως επίκεντρο σχεδιασμού
Η έννοια του θεραπευτικού περιβάλλοντος έχει ως άξονα την ολιστική θεώρηση της υγείας και ως ρίζες τις αρχαίες ολιστικές της πρακτικές, κατά τις οποίες το περιβάλλον χρησιμοποιούταν ως εργαλείο ίασης. Πλέον, εφαρμόζεται στη βάση ενός αξιόπιστου ερευνητικού και επιστημονικού υποβάθρου. Οι κλάδοι απ’ όπου πηγάζει μελετούν τον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλός μας εκλαμβάνει την αρχιτεκτονική, τις ψυχοκοινωνικές και συμβολικές επιδράσεις του περιβάλλοντος και του σχεδιασμού, καθώς επίσης και τις επιδράσεις αυτών στο ανοσοποιητικό μας σύστημα. Συνολικά, η σύνθεση του εκάστοτε θεραπευτικού περιβάλλοντος εκφράζει έναν ανθρωποκεντρικό σχεδιασμό, καθώς αποσκοπεί στην ικανοποίηση των σύνθετων αναγκών των ασθενών, αλλά και των προσδοκιών τους από το περιβάλλον φροντίδας τους.
Παράμετροι και στόχοι θεραπευτικού περιβάλλοντος
Πρωταρχικός στόχος κατά τον σχεδιασμό του θεραπευτικού περιβάλλοντος είναι, μέσω κατάλληλων χωρικών ποιοτήτων και στοιχείων, να συντελέσει στη μείωση των επιπέδων στρες, και αντί αυτού να προσφέρει προοπτικές για ψυχική και νοητική ευεξία, άνεση, ικανοποίηση, ηρεμία, ασφάλεια, αυτονομία και ολική ανακούφιση. Η θεωρία και η έρευνα γύρω από την ανθρώπινη συμπεριφορά και την υγεία έχει επιβεβαιώσει ότι όλα αυτά μπορούν να επιτευχθούν σε ένα περιβάλλον ασθενών που προωθεί την αίσθηση ελέγχου, την ιδιωτικότητα και την κοινωνική στήριξη και τέλος τη θετική απόσπαση της προσοχής με παράλληλη διέγερση των αισθήσεων. Όλα τα προηγούμενα αποτελούν και τις θεωρητικές παραμέτρους του θεραπευτικού περιβάλλοντος. Ως αρωγό έχουν τις φυσικές του παραμέτρους, που επιβεβαιωμένα φέρουν πληθώρα θεραπευτικών ιδιοτήτων. Αυτές, είναι η επαφή με τη φύση, ο φωτισμός, φυσικός και τεχνητός, οι συνθήκες αερισμού, θέρμανσης και υγρασίας, η ακουστική και τα επίπεδα θορύβου, η υλικότητα και τα χρώματα του χώρου και η επαφή με την τέχνη. Όλες οι παράμετροι του θεραπευτικού περιβάλλοντος πλαισιώνουν και τον βασικότερο συντελεστή του, που είναι η απόδοση αίσθησης «σπιτιού».
Η δημιουργία, γενικότερα, ενός θεραπευτικού περιβάλλοντος προϋποθέτει κατάλληλη διαχείριση των επιμέρους σχεδιαστικών προδιαγραφών των παραμέτρων του, με στόχο το φυσικό, ψυχοκοινωνικό και δομημένο περιβάλλον να είναι σε αρμονία. Έτσι, οι παράμετροι που μελετώνται αφορούν την αρχιτεκτονική και λειτουργική δομή και οργάνωση, τη συνολική διαμόρφωση του περιβάλλοντος καθώς και την αίσθηση που αποπνέει. Αφορούν, ειδικότερα, τρόπους με τους οποίους οι ασθενείς συνδιαλλέγονται με το εξωτερικό περιβάλλον, ανθρώπινο και μη, τρόπους με τους οποίους χρησιμοποιούν τον χώρο τους, δραστηριοποιούνται σε αυτόν και γενικότερα συνυπάρχουν ευχάριστα μαζί του, ακόμα και όντας κατάκοιτοι.
Διεθνής και εγχώρια εμπειρία
Το πλούσιο επιστημονικό και ερευνητικό υπόβαθρο του θεραπευτικού περιβάλλοντος καθώς και η διεθνής εμπειρία στην εφαρμογή του σε περιβάλλοντα ασθενών, έχουν επιβεβαιώσει ότι ο επιμελημένος σχεδιασμός με βάση τις αρχές του φέρει θεαματικά οφέλη στους ασθενείς αλλά και στους φροντιστές τους, που απορρέουν από την επιτέλεση όλων των προαναφερθέντων στόχων. Σε γενικότερα πλαίσια, αφορούν την αποτελεσματικότητα και την ταχύτητα προσαρμογής, ανακούφισης ή ανάρρωσης σε χρόνιες παθήσεις, καθώς και την προετοιμασία για ένα πιο γαλήνιο «τέλος», όταν επίκειται.
Η ιδεολογία του θεραπευτικού περιβάλλοντος στη χώρα μας, ωστόσο, συναντά ανεπαρκή ακαδημαϊκή και επιστημονική αναγνώριση που αποτρέπει την παγίωσή της, εντείνοντας το ήδη υπάρχον κενό στην ολιστική προσέγγιση γενικότερα. Παρά τις σχετικές προθέσεις εξέλιξης που έχουν αρχίσει να σημειώνονται, είναι γεγονός ότι προκειμένου να επικρατήσει ως προσέγγιση στο σύστημα υγείας μας και στην αρχιτεκτονική του απαιτούνται ακόμα αγώνες σε πολλαπλά επίπεδα.
Απόσπασμα απάντησης ασθενούς της Μονάδας Ανακουφιστικής Φροντίδας «Γαλιλαία» σε ερωτηματολόγιο που συντάχθηκε στα πλαίσια ενίσχυσης της ερευνητικής εργασίας: «Χώρος, Άνθρωπος, Θεραπεία: Ο ρόλος της αρχιτεκτονικής στην ολιστική φροντίδα καρκινοπαθών», το οποίο ειδικότερα διερευνούσε την επίδραση του χώρου νοσηλείας και φροντίδας στους ασθενείς, καθώς και τις βαθύτερες επιθυμίες τους ως προς αυτόν
Η βασικότερη προϋπόθεση όμως για την όποια εξέλιξη είναι η κοινωνία μας να μπει στην καρδιά των ζητημάτων που διαπλέκουν την ασθένεια, τη θεραπεία και το θάνατο, θεμελιώνοντας έτσι κάθε προσέγγιση και πρακτική της σε μία φιλοσοφία διαχείρισης της ασθένειας και του θανάτου που προσφέρει «προοπτική ζωής»…
Το κείμενο συντάχθηκε από τις Καρπούζη Βασιλική και Κατή Βασιλική, φοιτήτριες της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π., βάσει της ομώνυμης ερευνητικής εργασίας που εκπόνησαν.
