Θεραπευτική Φωτογραφία: μια δημιουργική μέθοδος στην υπηρεσία της ψυχικής υγείας

Ένα εργαλείο προσωπικής ανάπτυξης

Η θεραπευτική φωτογραφία, μια μέθοδος για ενίσχυση της ψυχικής υγείας και ευεξίας, χρησιμοποιείται τις τελευταίες δεκαετίες στο εξωτερικό από ειδικευμένους καλλιτέχνες και φωτογράφους, κοινωνικούς λειτουργούς και θεραπευτές, και εκατοντάδες χρήστες που επιθυμούν να εξερευνήσουν αυτό το πολυδιάστατο και εύκολα προσβάσιμο μέσο.

Η θεραπευτική φωτογραφία αξιοποιεί τη μεταμορφωτική δύναμη του μέσου ως εργαλείο επικοινωνίας και αυτο-έκφρασης. Οι δυνατότητες και το ευρύ πεδίο εφαρμογών που διαθέτει, παρέχουν μια πληθώρα ευκαιριών τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, ειδικά για ανθρώπους που αντιμετωπίζουν σωματικές ή ψυχικές προκλήσεις. Τα βασικότερα οφέλη της επικεντρώνονται στην προσωπική εξέλιξη και τη δημιουργική έκφραση, την καλλιέργεια της αυτοπεποίθησης, την κοινωνική διάδραση και αναψυχή, καθώς και την εκμάθηση νέων δεξιοτήτων.

Συνεπώς, η μέθοδος αυτή εμπεριέχει εξ ορισμού ένα θεραπευτικό όφελος για εκείνον που την ασκεί. Εύλογα η πιο διαδεδομένη εφαρμογή της συναντάται σε περιβάλλοντα υποστήριξης ευάλωτων ή ευπαθών κοινωνικών ομάδων. Κατά την ψυχολόγο, εικαστική ψυχοθεραπεύτρια και συγγραφέα Judy Weiser, η «διαδικασία περιλαμβάνει την εφαρμογή της φωτογραφίας, με σκοπό να ενθαρρύνει την αυτογνωσία και την συνειδητοποίηση του εαυτού, να συντελέσει στην ευημερία και να βελτιώσει τις διαπροσωπικές σχέσεις». Ο τρόπος που αυτό συμβαίνει, έγκειται στο γεγονός ότι οι φωτογραφίες και η φωτογράφιση εν γένει, συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με τις νοητικές εικόνες, τις πεποιθήσεις και τις μνήμες εκείνου που την ασκεί. Κατ’ επέκταση, μπορούν να λειτουργήσουν ως παρορμήσεις στη μνήμη, στη συνειδητοποίηση και την έκφραση συναισθημάτων, προωθώντας με αυτό τον τρόπο την αυτογνωσία.

Θεραπευτική Φωτογραφία και Φωτοθεραπεία

Από τις αρχές του 21ου αιώνα, η θεραπευτική χρήση των φωτογραφιών εμπίπτει σε δύο διαφορετικές κατηγορίες, τη Φωτοθεραπεία* και τη Θεραπευτική Φωτογραφία. Η Judy Weiser, μητέρα της σύγχρονης φωτοθεραπείας, έθεσε τα θεμέλια για τις τεχνικές που έπειτα υιοθετήθηκαν για να υποστηρίξουν θεραπευτικές συνεδρίες, όπου η μη-λεκτική επικοινωνία και η χρήση εικόνων κρίθηκε ευεργετική.

Η Weiser προσφέρει μια απλή εξήγηση των διαφορών μεταξύ των δύο προσεγγίσεων, που κατά τα άλλα ξεκίνησαν από κοινή βάση. Δηλώνει λοιπόν, ότι η «φωτοθεραπεία» (φωτογραφία-μέσα-στην-θεραπεία) σαν όρος αποδίδεται στη δομημένη χρήση των φωτογραφιών σε μια επίσημη συμβουλευτική ή θεραπευτική σχέση, την οποία συνήθως καθοδηγεί ένας εκπαιδευμένος θεραπευτής ή επαγγελματίας ψυχικής υγείας. Η «θεραπευτική φωτογραφία» (φωτογραφία-σαν-θεραπεία) από την άλλη, αναφέρεται σε φωτογραφικές δραστηριότητες (με αποκλειστική χρήση της φωτογραφίας ή και σε συνδυασμό με άλλα μέσα) που αυξάνουν την αυτογνωσία και την αυτο-έκφραση και μπορούν να επιφέρουν θετική αλλαγή στις σκέψεις και τα συναισθήματα, χωρίς ωστόσο να απαιτούν τη συμβολή του επαγγελματία ψυχικής υγείας. Συνήθως διεξάγονται σε ομαδικό πλαίσιο, με συγκεκριμένο πρόγραμμα και στόχους, από ειδικό συντονιστή. Με τις κατάλληλες γνώσεις, ωστόσο, μπορεί κάποιος να ξεκινήσει την εφαρμογή της ακόμα και μόνος του.

Όντας δύο πεδία πολύ κοντινά, με κοινές αρχές και προδρόμους, δομήθηκαν με σκοπό να επιτρέψουν σε εκείνον που την ασκεί να εκφράσει δημιουργικά την εσωτερική του σύνθεση, σκέψεις, συναισθήματα και πεποιθήσεις. Λόγω της έμφασης στη διερεύνηση της ταυτότητας, είναι έκδηλο ότι έχουν τις ρίζες τους σε ψυχαναλυτικές θεωρίες των Freud, Fairbairn και Winnicott. Ενσωματώνουν ακόμη την προσέγγιση του Jung, κατά τον οποίο η καλλιτεχνική έκφραση, το να δίνεις δηλαδή σχήμα και μορφή στη συναισθηματική δυσφορία και την ασυνείδητη σκέψη, είναι πιο αποτελεσματική μέθοδος από το να προσπαθήσεις να επικοινωνήσεις αόριστες σκέψεις μόνο με λέξεις.

Διαδικασία και Τεχνικές

Όλη η διαδικασία της δημιουργικής αυτής μεθόδου, εμπεριέχει πλήθος θεραπευτικών ευκαιριών. Εμβαθύνοντας στα στάδια της, ανακαλύπτουμε ότι το καθένα ενεργοποιεί διάφορες ποιότητες στον συμμετέχοντα, όπως: η λήψη αποφάσεων, η όξυνση των αισθήσεων, η επίγνωση της παρούσας στιγμής, ο εμπλουτισμός της φαντασίας, η επίλυση προβλημάτων, κ.ά.
Σε ένα πλαίσιο θεραπευτικής φωτογραφίας, όταν ζητείται από το άτομο να εξετάσει ένα προσωπικό θέμα μέσα από εικόνες, χρειάζεται να σκεφτεί σε τι θα επικεντρωθεί, ενεργοποιώντας έτσι νέες νοητικές αναπαραστάσεις και (μη-λεκτικούς) τρόπους έκφρασης. Κατόπιν, θα πρέπει να παρατηρήσει, να ανοιχτεί σε ό,τι του τραβά την προσοχή, να βρει τι θα φωτογραφίσει και πώς θα το φωτογραφίσει. Κατά τη φωτογράφιση έχει τη δυνατότητα να στοχαστεί, να στραφεί εσωτερικά και να παρατηρήσει με επίγνωση, δηλαδή να μπει σε μια διαδικασία σχεδόν διαλογιστική.

Αν τραβήξει πολλές φωτογραφίες, θα κληθεί να αποφασίσει ποια τελικά εκφράζει περισσότερο τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, καθώς και να αποφασίσει τι θα πει για αυτήν όταν την παρουσιάσει. Βλέποντας την φωτογραφία του, συχνά θα ανακαλύψει πράγματα που δεν είχε συνειδητοποιήσει τη στιγμή της λήψης, και μιλώντας για αυτή θα εισχωρήσει βαθύτερα στις συναισθηματικές συνδέσεις και τους συμβολισμούς που της αποδίδει. Τέλος, η εμπειρία του μοιράσματος και η συζήτηση των άλλων μελών και του συντονιστή της ομάδας, θα του προσφέρει επιπλέον οπτικές, και μεγαλύτερη επίγνωση της σημασίας που έχει για αυτόν η φωτογραφία και το θέμα που εξετάζει μέσω αυτής.

Ορισμένες από τις βασικές τεχνικές από τις οποίες αντλεί μια πληθώρα δραστηριοτήτων το πεδίο της θεραπευτικής φωτογραφίας, και αφορούν είτε τη λήψη και την θέαση, είτε το μοίρασμα και τον σχολιασμό των φωτογραφιών, συνοψίζονται στις εξής: α) η αντίδραση που επιφέρει μια οποιαδήποτε φωτογραφία για τον θεραπευόμενο, δηλαδή η ψυχολογική προβολή που προκαλεί, β) η συζήτηση πάνω σε αυτο-πορτραίτα του ίδιου, γ) η εξερεύνηση φωτογραφιών στις οποίες απεικονίζεται ο ίδιος τραβηγμένες από άλλους, δ) η ανάλυση και ερμηνεία της κάθε φωτογραφίας που εκείνος έχει τραβήξει, ε) η ανάλυση και η επεξεργασία οικογενειακών φωτογραφιών, ή/και φωτογραφιών από το παρελθόν του, κ.ά.

Θεραπευτική Φωτογραφία με κοινωνικό πρόσημο

Ένα άλλο βασικό σκέλος της θεραπευτικής φωτογραφίας συνδέεται άρρηκτα με την κοινωνική της διάσταση, καθώς χρησιμοποιείται εκτενώς σε ομαδικά εργαστήρια, σε πολιτιστικά περιβάλλοντα, ή σε δομές υποστήριξης μιας κοινότητας. Συνεπώς, πέρα από τα ατομικά οφέλη που προσφέρει στους συμμετέχοντες όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τα ευεργετικά της αποτελέσματα ενισχύονται, όταν οι άνθρωποι ενώνονται για να μάθουν καινούριες δεξιότητες, να επικοινωνήσουν, και να προσφέρουν υποστήριξη και εκτίμηση ο ένας στον άλλον.

Τέλος, αυτός ο κοινωνικός της ρόλος την καθιστά ένα σημαντικό εργαλείο που μπορεί να γεφυρώσει τους τομείς της υγείας, της κοινωνικής πρόνοιας και των τεχνών. Από τη μια, η ευελιξία του μέσου επιτρέπει να προσαρμόζεται εύκολα σε μια πληθώρα διαφορετικών ομάδων, από παιδιά μέχρι ηλικιωμένους, από άτομα με κοινωνικές και συναισθηματικές ανάγκες, μέχρι ανθρώπους που αντιμετωπίζουν προβλήματα υγείας. Από την άλλη, με την κατάλληλη διάδοση μπορεί να επιφέρει σημαντικό κοινωνικό αντίκτυπο, όταν χρησιμοποιείται με σκοπό να αντιμετωπίσει ζητήματα όπως ο αποκλεισμός, η απομόνωση, οι συγκρούσεις και η κοινωνική αδικία.

* Σημείωση: ο όρος Φωτοθεραπεία (PhotoTherapy) συχνά εσφαλμένα συγχέεται με την ιατρική Φωτοθεραπεία, μέθοδο που περιλαμβάνει την έκθεση του δέρματος σε υπεριώδη ακτινοβολία.

Το Eyes of Light είναι από τους πρώτους μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς στην Ελλάδα, που ειδικεύεται στη χρήση θεραπευτικής φωτογραφίας για ευπαθείς ομάδες, όπως η κοινότητα των ανθρώπων με εμπειρία καρκίνου. Υλοποιώντας εργαστήρια και δημιουργικές δράσεις, στοχεύει, μεταξύ άλλων, αφορούν την ψυχοκοινωνική ενδυνάμωση αυτών των ομάδων και την ευαισθητοποίηση του κοινού απέναντι στη νόσο.

Πηγές
Therapeutic Photography, PhotoVoice, https://photovoice.org
Exploring the Self through Photography: Activities for use in group work, Claire Craig, Jessica Kingsley Publishers, 2009
The Psychologically Beneficial Aspects of Photography, Adam Natolli, Dr. John Suler (advisor), Independent Study Project, Rider University, 2011

Για περισσότερα, ακολουθήστε το σύνδεσμο: https://eyesoflight.gr/therapeutic-photography-for-mental-health